Το Ινστιτούτο Courtauld κοιτάζει προς όλες τις κατευθύνσεις: επιβλέπει την αδιάκοπη κίνηση του Τάμεση και της γέφυρας Waterloo, προστατεύει τη χαριτωμένη είσοδο της κλασικής μπαρόκ Saint Mary le Strand, προσελκύει τα ζωντανά βλέμματα πολυεθνικών φοιτητών του King’s College, σφραγίζει ηλεκτρονικά τις κομψές πύλες του για να προστατεύσει αμύθητους θησαυρούς τέχνης. Το επισκέφτηκα για πρώτη φορά το 1971, μελετητής της ύστερης Αναγέννησης, και έσκυψα γεμάτος θαυμασμό σε έναν μικροσκοπικό πίνακα-κόσμημα του Hans Memling με θέμα τη νεαρή Παναγία πριν ακόμα πιστέψει τον παντοδύναμο Αγγελο με τον κρίνο. Ο ίδιος πίνακας-κόσμημα φωτίζει ακόμα το μικρό σαλόνι της Αναγέννησης του Βορρά.
Αυτές τις μέρες δύο ψηλοτάβανα δωμάτια του Courtauld αφιερώνουν το ήσυχο φως τους σε 15 πίνακες του Βίνσεντ βαν Γκογκ, ζωγραφισμένους κατά την περίοδο που βρισκόταν στο άσυλο του Saint Remy. Σχεδόν όλα τα έργα είναι αυτοπροσωπογραφίες, με εξαίρεση δύο προσωπογραφίες φίλων του και την ελκυστική περιγραφή μιας άβολης καρέκλας. Ο καλοπροαίρετος θεατής κοντοστέκεται στα πρωτόλεια του πρώτου δωματίου, το καθένα δουλεμένο σε διαφορετικές αποχρώσεις του ίδιου χρώματος, χοντρές-αδρές πινελιές που κατευνάζουν το βλέμμα για να αναδείξουν το αποκομμένο κεφάλι. Σίγουρα εκείνα τα χρόνια ο Βαν Γκογκ βρισκόταν πολύ κοντά στην αυτοκτονία.
Τα έργα που θαυμάζει κανείς κρέμονται στο δεύτερο δωμάτιο: στον απέναντι τοίχο, μόλις μπεις, το απλανές βλέμμα του αυτοτραυματισμένου ζωγράφου, με χοντρό επίδεσμο γύρω από το αυτί του, πράσινο στρογγυλό καπέλο, ακίνητος-ακλόνητος-σιδερένιος μπροστά στο μεγάλο άγνωστο: όπως ο μελλοθάνατος στο ικρίωμα, δεν κοιτάζει πουθενά και κανέναν, αλλά δεν παύει να έχει μάτια που κοιτούν.
Και κάπως έτσι, με τις εντάσεις της μαρτυρικής διετίας του Saint Remy, όλες οι εξαίσιες αυτοπροσωπογραφίες του δεύτερου δωματίου απευθύνονται σε κάποιο συγκεκριμένο στόχο, είτε αυτός είναι ο θεατής του μέλλοντος είτε η πλευρά του πίνακα που παραμένει αθέατη στον θεατή, είτε η απροσμέτρητη απόσταση του φανταστικού κόσμου που εμπνέει τον ζωγράφο. Η ελευθεριότητα των ζωντανών χρωμάτων, η ανενδοίαστη δυναμική της κάθε πινελιάς, η αυθαίρετη επινόηση αντικειμένων στον άχρηστο, ατελείωτο περιβάλλοντα χώρο δεν συγκινεί ιδιαίτερα αλλά και δεν παρενοχλεί.
Σε κάθε αυτοπροσωπογραφία ο θεατής στέκεται μπροστά στο βλέμμα του Βαν Γκογκ και προσπαθεί να το αντικρίσει, να το κατανοήσει. Και εδώ δημιουργείται η εξαιρετική έκπληξη του μοναδικού «μπλε-καφέ-άσπρου» προσώπου που δεν κοιτάει κάτι συγκεκριμένο, που δεν εστιάζει, που δεν ζητάει τίποτε απολύτως από τον θεατή. Η συγκεκριμένη αυτοπροσωπογραφία δεν αναλογίζεται καν τον εαυτό της – δεν ενδιαφέρεται να προσελκύσει, να απωθήσει, να αρέσει. Απλά υπάρχει.
Δεν ξέρω αν πρόκειται για μεγάλη τέχνη ή για ιμπρεσιονιστική τρέλα, αλλά αυτό το «μπλε-καφέ-άσπρο» πορτρέτο άρεσε περισσότερο από κάθε άλλο. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ο Βαν Γκογκ είναι μεγάλος ζωγράφος και ότι τα δύο χρόνια του Saint Remy υπήρξαν από τα παραγωγικότερα της ζωής του. Ηταν τα χρόνια των οκτώ «Ηλιάνθων», των σπουδαίων «Ουρανών τη Νύχτα». Αλλα αν το Courtauld με υποχρέωνε να ζήσω με έναν πίνακα του Βαν Γκογκ στον τοίχο του γραφείου μου, επιλεγμένο από την (υποθετικά) πλήρη συλλογή του, σίγουρα δεν θα δίσταζα ούτε στιγμή να επιλέξω ένα από τα θαυμάσια τοπία της ανοιξιάτικης Προβηγκίας, ζωγραφισμένα (ω του θαύματος!) στη διάρκεια της ίδιας διετίας.
