ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΟΣ ΜΑΡΙΑ ΚΑΤΣΟΥΝΑΚΗ
«Η επιτυχία στη δημιουργία της τεχνητής νοημοσύνης θα είναι το μεγαλύτερο γεγονός στην ανθρώπινη ιστορία. Δυστυχώς, μπορεί να είναι και το τελευταίο». Η φράση του Στίβεν Χόκινγκ είναι η εισαγωγή στο ντοκιμαντέρ «iHuman» του Τόνγιε Χέσεν Σε, ένα από τα δέκα συνολικά που θα προβληθούν στο 22ο Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης (5-15 Μαρτίου), στο πλαίσιο του αφιερώματος στην Ανθρωπόκαινο εποχή. Και να αγνοεί κανείς τι σημαίνει η λέξη, παρακολουθώντας τις ταινίες αντιλαμβάνεται ότι εκτός από την επιστημονική ερμηνεία υπάρχει ένα ερώτημα κοινό, το οποίο όσο παραμένει αναπάντητο γίνεται όλο και πιο αμείλικτο: «Τι είδους κοινωνία θέλουμε να δημιουργήσουμε στο μέλλον;». Η κλιματική αλλαγή, η εξαφάνιση ειδών από τον πλανήτη με ταχύτατους ρυθμούς, η οικολογική καταστροφή, οι συνέπειες των πυρηνικών δοκιμών, η υπερβολική χρήση πλαστικού, όλα, συνθέτουν μια νέα πραγματικότητα, απειλητική γιατί παραμένει ανεξέλεγκτη.
Το Διεθνές Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ, ευαίσθητο στους κοινωνικούς και περιβαλλοντικούς κραδασμούς, ανοικτό στις ερμηνείες και στις προκλήσεις, προτείνει ως ραχοκοκαλιά της φετινής διοργάνωσής του τη σύνθετη σκέψη για την επόμενη μέρα του πλανήτη. Ο όρος «Ανθρωπόκαινος» (τον οποίο εισήγαγε το 2000 ο νομπελίστας φυσικός Πολ Κρούτζεν) συντίθεται από τις λέξεις «άνθρωπος» και «καινός» (νέος), παράθημα που χρησιμοποιείται στα ονόματα των γεωλογικών εποχών. Η νέα γεωλογική-πλανητική εποχή, που διαδέχεται την Ολόκαινο, σε μεγάλο βαθμό καθορίζεται από τις δραστηριότητες του ανθρώπινου είδους. Η ιδέα μεταπήδησε στις ανθρωπιστικές επιστήμες, κατόπιν σε εφημερίδες και περιοδικά και τέλος στην καλλιτεχνική δημιουργία (φωτογραφία, ποίηση, όπερα, κινηματογράφος). Το 22ο Φεστιβάλ, εκτός από το αφιέρωμα, παρουσιάζει και μια δίγλωσση έκδοση 120 σελίδων όπου επιστήμονες, ιστορικοί του κινηματογράφου και φιλόσοφοι αναπτύσσουν τις απόψεις τους, διερευνώντας τη νέα αυτή πραγματικότητα.
Από το ντοκιμαντέρ «Ανθρωπόκαινος».
Από την ταινία της έναρξης, ήδη, την ερχόμενη Πέμπτη, 5 Μαρτίου, δηλώνονται οι προθέσεις του καλλιτεχνικού διευθυντή Ορέστη Ανδρεαδάκη, της γενικής διευθύντριας Ελίζ Ζαλαντό και στενών συνεργατών τους (όπως του επικεφαλής του προγράμματος Γιώργου Κρασσακόπουλου): «My octopus teacher» των Φιλίπα Ερλιχ και Τζέιμς Ριντ. Ο έμπειρος δύτης και σκηνοθέτης Κρεγκ Φόστερ αποφάσισε να κάνει καταδύσεις στο Ακρωτήρι των Καταιγίδων, και βρέθηκε μπροστά σε κάτι απολύτως απρόσμενο: ανέπτυξε μια θερμή σχέση με ένα χταπόδι! Το χταπόδι τον οδήγησε σε ανεξερεύνητα θαλάσσια βάθη και του έμαθε να βρίσκει τον δρόμο του μέσα σ’ ένα δάσος από φύκια, να συνδιαλέγεται με τα ψάρια και τα όστρακα. «Του έμαθε, επίσης, πως δεν είμαστε το κυρίαρχο είδος στη Γη. Μια ιστορία φιλίας, ένα τρυφερό μάθημα σεβασμού, ελευθερίας και κοσμολογίας», σημειώνουν οι σκηνοθέτες.
Και στα 10 ντοκιμαντέρ του αφιερώματος η εικόνα είναι εκείνη που μεταφέρει όλο το βάρος του κόσμου: η εκθαμβωτική ομορφιά συνυπάρχει με τον τρόμο («Ανθρωπόκαινος: Η ανθρώπινη εποχή») το ανθρώπινο συγκρούεται με το μη ανθρώπινο ορισμένων επιστημονικών αναζητήσεων που εκτυλίσσονται σαν θρίλερ («iHuman»), τοπία εξωπραγματικά αλλού άγονα σαν διαστημικά, αλλού ζούγκλες στις οποίες διασταυρώνονται ετερόκλητοι «κάτοικοι» και περαστικοί («Ενδοχώρα»), το έδαφος που υποχωρεί (κυριολεκτικά) κάτω από τα πόδια μας καθώς δισεκατομμύρια τόνοι από χώμα μετακινούνται κάθε χρόνο και αποκόπτονται από το φυσικό περιβάλλον τους («Earth»). Ο λόγος σε πολλά ντοκιμαντέρ είναι ποιητικός και ελλειπτικός, η αφήγηση στοχαστική, με υπαρξιακές και φιλοσοφικές ανησυχίες, ένας εσωτερικός διάλογος με τον χρόνο και τη μνήμη. Το επόμενο βήμα μπορεί να είναι εξίσου μεγαλειώδες και ολοκληρωτικά καταστροφικό.
Η πρώτη και η δεύτερη εικόνα είναι από το «My octopus teacher» –ταινία έναρξης του φεστιβάλ–, μια ιστορία φιλίας ενός ανθρώπου με ένα χταπόδι! Κάτω, σκηνή από «iHuman».
Νεκροταφείο ταινιών
Η σκηνοθέτις, θεωρητικός του κινηματογράφου και καθηγήτρια Τζένιφερ Φέι, που υπογράφει και την εξειδικευμένη μελέτη «Αφιλόξενος κόσμος: ο κινηματογράφος στην εποχή του Ανθρωπόκαινου» (Oxford University Press, 2018), ξεχωρίζει, στην ειδική έκδοση του Φεστιβάλ, το «αριστούργημα», όπως το χαρακτηρίζει, του Μπιλ Μόρισον «Ντόσον Σίτι: Παγωμένος χρόνος» (2016), που περιλαμβάνεται στο αφιέρωμα. Εχει ενδιαφέρον να παρακολουθήσουμε την περιγραφή της για την ταινία αυτή, η οποία αποτελείται από πολλές διαστρωματώσεις, διαπλέκοντας, δεξιοτεχνικά, την κινηματογραφική ιστορία με την ανθρώπινη επέμβαση στο περιβάλλον.
Ταξίδι στις Αλπεις και η μάχη μεταξύ ανθρώπου και φύσης στο «Safety 1,2,3» (αριστερά). «Ντόσον Σίτι: Παγωμένος χρόνος», μια εμβληματική ταινία για το ίδιο το σινεμά και την ανθρώπινη επέμβαση στο περιβάλλον (δεξιά).
«Η ταινία αποτελείται κατά μεγάλο μέρος από σκηνές από μισοαποσυντεθειμένες ταινίες γυρισμένες σε νιτρικό φιλμ, οι οποίες θάφτηκαν στο παγωμένο έδαφος της κοιλάδας του Γιούκον το 1929 και ανακαλύφθηκαν το 1978. Το Ντόσον Σίτι, πόλη χρυσοθήρων τον καιρό του “πυρετού του χρυσού” στα τέλη του 19ου αιώνα, ήταν ο “τελευταίος σταθμός” στο κύκλωμα προβολής ταινιών. Οι ταινίες έφταναν στους μικρούς κινηματογράφους της πόλης δύο ή τρία χρόνια μετά την πρώτη προβολή τους. (…) Αντί να πληρώσουν τα έξοδα για την επιστροφή ταινιών που δεν είχαν πλέον καμία αξία, οι διανομείς έλεγαν στους ιδιοκτήτες των κινηματογράφων να τις ξεφορτωθούν, πράγμα που εκείνοι έκαναν θάβοντάς τες στην ευρύτερη περιοχή. (…) Το 1929 περισσότερες από 500 ταινίες μεγάλου μήκους (πάνω από 1.500 μπομπίνες νιτρικού φιλμ) κλείστηκαν σε κιβώτια και τοποθετήθηκαν στην άδεια πισίνα του Ντόσον Σίτι, όταν μπαζώθηκε για να μετατραπεί σε μόνιμη βάση του παγοδρομίου της πόλης. Τις επόμενες δεκαετίες το πέρμαφροστ πάνω στο οποίο είναι χτισμένη ολόκληρη η πόλη προστάτευσε τις μπομπίνες από την πλήρη αποσύνθεση και ολόκληρη τη συλλογή ταινιών από την αυτανάφλεξη, γνωστό κίνδυνο με το νιτρικό φιλμ. Οταν έγιναν νέες οικοδομικές εργασίες στα τέλη του ’70, ο εκσκαφέας έφερε στο φως μπομπίνες από εύφλεκτο φιλμ ανακατεμένες με μπάζα κάτω από το παγοδρόμιο (…) Σε αυτό το κινηματογραφικό νεκροταφείο το φιλμ δεν πεθαίνει, αλλά συσσωρεύεται στην υποτιμημένη του μορφή ως εύφλεκτο απόρριμμα».
Ταξίδι στις Αλπεις και η μάχη μεταξύ ανθρώπου και φύσης στο «Safety 1,2,3» (αριστερά). «Ντόσον Σίτι: Παγωμένος χρόνος», μια εμβληματική ταινία για το ίδιο το σινεμά και την ανθρώπινη επέμβαση στο περιβάλλον (δεξιά).
Η μικροϊστορία «χωνεμένη» από (και στη) μεγάλη ιστορία. Ισως και τα πολλά πρόσωπα του Ανθρωπόκαινου. Μήπως, όμως, τελικά, πρόκειται για το ίδιο πρόσωπο σε πολλές, διαφορετικές, λήψεις;
